Коммодити буюу түүхий эдийн “супер цикл” гэдэг нь хөрөнгийн зах зээл дээрх бүтээгдэхүүний үнэ ханш урт хугацаанд хэвийн мөчлөгөөс давсан өсөлт ба бууралтаар давтамжтай явахыг хэлдэг​.
Жон Лафорж тэргүүтэй судлаачдын судалгаагаар түүхий эдийн үнэ ханш нь ерөнхийдөө урт хугацааны өсөлт ба бууралтын мөчлөгөөр хамтдаа хөдөлдөг бөгөөд энэ мөчлөг 15–20 жил үргэлжилдэг тул тэдгээрийг “супер цикл” гэж тайлбарлажээ. Энэ нь ердийн бизнесийн мөчлөгөөс ялгаатай нь нэг салбараар хязгаарлагдсан бус олон түүхий эдийн үнэ ханш урт хугацаанд зэрэг өсч хувирах онцлогтой.
Хятадын эдийн засгийн хурдацтай өсөлт супер циклийн нэг үе
Дэлхийн өнөөг хүртэл түүхий эдийн зах зээлд бараг 100 жилийн дотор зургаан удаагийн супер цикл болсон гэж судлаачид тооцсон байдаг. Одоогийн хамгийн сүүлийн супер цикл нь Хятад, Энэтхэг зэрэг Ази тивийн эдийн засгийн хурдтай өсөлттэй холбоотой.
Тухайлбал, 2000-аад оны эхээр БНХАУ-ын бүтээн байгуулалт асар өндөр түвшинд явж, түүхий эдийн үнэ, ялангуяа төмрийн хүдэр, коксжих нүүрсний үнэ тэнгэрт хадсан. Сүүлийн судалгаагаар Хятадын эдийн засгийн хурдацтай өсөлт супер циклийн нэг үе гэж үздэг. Энэ үеэр Монголын эдийн засаг жилд 7–10 хувийн өсөлттэй байсан нь түүхий эдийн үнийн огцом өсөлтийн үр нөлөө байлаа.
Сүүлийн арван жилийн жишээг авч үзвэл, 2021-2022 онд COVID-19 цар тахлын дараах сэргэлт, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт, геополитикийн өөрчлөлтүүд зэрэг олон шалтгаанаар нүүрсний үнэ дахин өссөн. Энэ үед Европын улс орнуудад байгалийн хийн хомсдол үүсэж, зохицуулалтгүй нийлүүлэлт нүүрсний эрэлтийг нэмэгдүүлсэн тул гол үнийн өсөлтүүд эндээс бий болов.
Жишээлбэл, 2022 оны хавар Европын байгалийн хийн үнэ түүхэн дээд түвшинд хүрсэнтэй зэрэгцээд АНУ болон Өмнөд Африкийн нүүрсний үнэ гурван дахин өсөх зэрэг түүхэн үзүүлэлтүүд тэмдэглэгдсэн. Орос-Украины дайн болон түүнтэй холбоотой Европын холбоо Оросын нүүрсний импортыг хязгаарласнаас нүүрсний нийлүүлэлт танагдаж, үнэ өсөх нөхцөл бүрдсэн юм.
Супер циклд юу нөлөөлөв
Орчин үед Хятад улс дэлхийн нүүрсний хэрэглээний бараг 53 хувийг дангаараа эзэлдэг​. 2000-аад оноос эхлэн Хятадын хот суурины барилгажилт, аж үйлдвэрийн дэд бүтцийн өсөлт эрчимтэй явагдаж, нүүрсний эрэлт тасралтгүй нэмэгдсэн. Энэтхэг болон бусад Ази, Африкийн хөгжиж буй орнуудын эдийн засаг өсөж, эрчим хүчний хэрэглээ нэмэгдсэнээр нүүрс ашигладаг цахилгаан станцуудын эрэлт ч дагаад нэмэгдсэн юм. 2022 онд Энэтхэгт нүүрсний хэрэглээ жилийн дүнгээр 9 хувиар өссөн байдаг​.
Гэвч ингэж эрэлт өсөхийн хэрээр нүүрсний нийлүүлэлтийн тал дээр ч асуудлууд гарсан. Тухайлбал, 2022 оны эхээр Индонез улсад нүүрсний дотоодын нөөц хүрэлцээгүй тул экспортод түр хориг тавьснаар дэлхийн нүүрсний үнэ огцом өссөн явдал бий​. Энэ мэт нийлүүлэлтийн хязгаарлалтууд, уур амьсгалын хямрал зэрэг нь үнэ өсөхөд нөлөөлсөн.
Геополитик талаасаа Орос-Украины дайн, Олон улсын харилцааны өөрчлөлтүүд нүүрсний зах зээлийг мөн л өөрчилсөн. Европ олон улсын коксжих нүүрсний нийлүүлэлтэд хязгаар тавьж, байгалийн хийн хэрэглээг эрчимтэй танах болсон нь нүүрсний эрэлтийг түр зуур нэмэгдүүлж, дэлхийн зах зээлийн нийлүүлэлтийг эрсдэлд оруулсан юм​.
Мөн Европын орнууд, Азийн зарим улсын эрчим хүчний бодлогын шилжилт нь нийлүүлэлт болон эрэлтэд зэрэг нөлөөлжээ. Тухайлбал, Европын Холбоо LNG хийн импортын хэмжээгээ ихэсгэсэн нь Азийн орнуудад нүүрс түлэх нөхцөл болсон.
Дэлхий нийтийн уур амьсгалын бодлого зарим тохиолдолд нүүрсний эрэлтэд эсрэг үйлчилсэн. Хятадад салхин болон нарны цахилгаан станцууд олноор баригдсан ч одоо болтол нүүрсний хүчин чадал буурахгүй, харин шинэ нүүрсний станцууд баригдсаар байна​. Энэ нь урт хугацаанд нүүрсийг бүрэн орлуулахын тулд технологийн дэвшил шаардлагатай байгааг харуулж буй.
Монгол Улсын нүүрсний экспорт 2023 онд эрс нэмэгдэж 66.7 сая тоннд хүрсэн нь 2022 оныхоос 110.5 хувиар өссөн үзүүлэлт болжээ. Экспортын орлого энэ жил 8.76 тэрбум ам.долларт хүрсэн ч, тонн тутмын дундаж үнэ 35.9 хувиар буурч $131.39 болсон байна​. Нийт экспортын 99.5 хувийг БНХАУ дангаараа худалдан авч, Монголын нүүрсний бараг бүх нийлүүлэлтийг эзэлж буй.
Хятадад Оросын орон зайгаа тэлэх сонирхол
Хятад болон Австралийн хооронд нүүрсний худалдааны маргаан Монголын экспортын хувьд шинэ боломжийг нээсэн. Хятадын Засгийн газар Австралийн коксжих нүүрсийг түр хязгаарласан үеэр Монголыг нөхөх эх үүсвэр болгон харав. Мөн хоёр тал худалдааг дэмжих үүднээс хил орчмын дэд бүтцийг сайжруулж байгаа нь тээвэрлэлтэд эерэг нөлөө үзүүлж байна.
Хятадын нүүрсний томоохон уурхайн олборлолт өнгөрсөн жил өссөн нь импортын шаардлагыг тодорхой хэмжээгээр бууруулж байна. Тухайлбал, 2025 оны эхний улиралд тус улсын 10 том нүүрсний компани нийт 591.24 сая тонн нүүрс олборлосон нь өмнөх жилээс 7.21 хувиар өссөн үзүүлэлт байв​. Хятадын дотоод олборлолт нэмэгдсэн нь импортыг багасгах хүчин зүйл болж байна.
Монгол–Хятадын хил дамнасан нүүрс тээврийн гол гарц Гашуунсухайт–Ганцмод боомтод 2025 оны 4-р сарын 21-ний байдлаар нийт 11.34 сая тонн ачааны 10.82 сая тонн нь нүүрс тээвэрлэлтийн ачаалал өндөр байгааг харуулж буй. Үүнээс гадна Ганцмод боомтын агуулахад 4.9 сая тонн нүүрс хуримтлагдсан нь хятадын дотоодын үйлдвэрүүдийн худалдан авалт, тээвэрлэлтэд удаашрал үүссэнээс үүдэлтэж.
2024 онд Хятад улс коксжих нүүрсэн дээр 3 хувийн импортын татвар ногдуулахаар шийдвэрлэсэн нь Монголын нүүрсний худалдааг ч мөн хамрав. Гэсэн ч Монголын нүүрсний үнэ бусад эх үүсвэрээс харьцангуй бага учраас энэ татвар экспортод шальтай сөрөг нөлөө үзүүлээгүй.
ОХУ-ын хувьд Хятад руу гаргадаг биет нүүрсний хэмжээгээр өнөөдрийн байдлаар Австрали, Индонези, Монголын дараа орж буй. 2024 онд ОХУ-аас Хятад руу 95 сая тонн нүүрс экспортолсон бол энэ онд уг хэмжээг 105 сая тонн болгож нэмэгдүүлэх зорилт тавьжээ.
Ингэхдээ төмөр замын хүчин чадлаа сайжруулсны үндсэн дээр нийлүүлэлтийг улам нэмэгдүүлнэ гэдэг зорилт тавиад буй. Сахагийн “Эльга” нүүрсний уурхайгаас эхлэн Номхон далай тийш чиглэсэн 531 км урттай шинэ төмөр зам болон Номхон далайн эрэгт Чумикин нэртэй шинэ боомт барих ажлыг эхлүүлсэн. Нийт 37.1 тэрбум рублийн өртөгтэй байх бөгөөд жилд Номхон далайгаар гэхэд л оросын талаас 30 сая тонн нүүрс нийлүүлнэ хэмээн тооцоолж, энэ дүнгээ 2027 оноос жилд 50 сая тонн болгох зорилт тавьжээ. Энэ хавар төмөр замын барилга угсралтын ажил дуусаж, эхний удаагийн нүүрсээ ачиж, галт тэрэгний цувааг туршилтаар явуулахдаа 14 сая тонн нүүрс гаргахаар болсон байна.
Харин туршилт дууссаны дараагаас төлөвлөсний дагуу 30 сая тонн нүүрс Хятад руу нийлүүлэх аж. Ингэснээр Оросын талаас цаашид Хятад руу экспортлох нүүрсний хэмжээгээ нэмэгдүүлэх,  Хятадын дотоодын хамгийн том зах зээл рүү нэвтрэх боломжоо ийн бүрдүүлээд байна.
Нүүрсний үнэ гурван жилийн доод хэмжээндээ хүрснээр супер цикл дууссан
Шинжээчдийн ихэнх нь 2020-оод оны хоёр дахь хагасын супер цикл өндөрлөгтөө хүрч байгааг онцлов. Олон улсын эрчим хүчний агентлаг (IEA) 2022 онд дэлхийн нүүрсний хэрэглээ 4 хувиар өсч түүхэн дээд түвшиндээ буюу 8.42 тэрбум тонн болсон талаар мэдээлсэн бол 2023 онд Азийн гол орнуудын өсөлтөд тулгуурлан 1.4 хувиар нэмэгдэж дээд түвшинд хүрэхээр байсан 2024 оноос хэрэглээ тогтворжиж буурах таамагтай байна.
Тухайлбал, Хятад улс бүтээн байгуулалт давамгайлсан эрчим хүчний хэрэглээнээсээ цэвэр эрчим хүчний өсөлт рүү шилжих явцад нүүрсний эрэлтээ аажмаар бууруулна гэдгээ зарласан.
Австралийн “Financial Review” сонин 2025 оны эхээр “Нүүрсний үнэ гурван жилийн доод хэмжээнд хүрснээр супер цикл өндөрлөж байна” хэмээн бичсэн нь дэлхийн зах зээлд нийлүүлэлт нэмэгдэж, эрэлт түр зуур буурч буй гэдгийг сануулж буй.
Товчхондоо, одоогоор нүүрсний супер циклийн оргил үе дуусаж буй ч нөгөө талаараа нүүрсний зах зээлийн ойрын болон дунд хугацааны хөдөлгөөнийг анхааралтай ажиглах ёстой тал ч бий.
Гэхдээ ирээдүйн хувьд хэд хэдэн эрсдэл байгаагийн хамгийн чухал нь дэлхий дахинд сэргээгдэх эрчим хүчний хангамж нэмэгдэж, нүүрсний хэрэглээ буурч байгаа нь урт хугацааны эрсдэл үүсгэхээр байна. Тухайлбал, Монгол Улсын нүүрсний дундаж үнэ 2024 оны сүүлчээр түүхэн дээд түвшиндээ буюу 153 ам.доллар хүрснээс хойш 2025 оны эхэн үед 40 хувиар буурч, тонн тутмын үнэ ойролцоогоор 100 орчим ам.доллар болсон нь экспортын орлогод сөргөөр нөлөөлсөөр байгаа.
Ийм нөхцөлд Монголын нүүрсний экспортын тогтвортой байдлыг хангахын тулд дотоодын олборлолт, тээвэрлэлтийн хүчин чадлыг сайжруулах, шинэ зах зээл рүү экспортлох стратегийг эрчимжүүлэх ёстойг олон улсын экспертүүд онцолсоор байна.
BY Кена
СУИС-ийн Радио Телевиз Медиа Урлагийн сургуулийг төгссөн. http://xn--guur-u4d.mn/ сайтын Ерөнхий редактор. Сэтгүүлзүйн салбарт 10 дахь жилдээ ажиллаж байна.

Нийтэлсэн огноо2025-05-05